به جاندارانی که از نظر ژنتیکی دستکاری شده‌اند تراریخت یا تراژن گفته میشود. در فناوری تولید جانداران تراریخت، یک یا چند ژن به ژنوم طبیعی جاندار اضافه میشود و یا از ژنوم جاندار حذف میشود. درصورتی که ژنی از جاندار حذف شود به جاندار حاصل فروریخته گفته میشود.جانداران تراریخت و فروریخت، کابردهای زیادی در پزشکی و زیست‌فناوری دارند. امروزه بسیاری از پروتئین‌های دارویی مانند انسولین، فاکتور ۸ انعقاد خون، هورمون‌های رشد و … از طریق این فناوری تولید میشود. اولین جاندار تراریخت در سال ۱۹۷۳ توسط استنلی کوهن و هربرت بویر ایجاد شد. پس از ایجاد اولین جاندار تراریخت طی کنفرانسی تحقیقاتی تصمیماتی جهت کنترل و نظارت بر این فناوری نوپا گرفته شد. نتیجه این کنفرانس این بود که دستکاری ژنتیکی به شرطی می‌تواند صورت بگیرد که در حیطه قوانین مؤسسه ملی سلامت آمریکا باشد. پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا در یکی از شهرهای کلمبیا تصویب شد و به اسم همان شهر هم معروف شد. ۴ سال طول کشید تا کشورها به اجماع جهانی برسند و این موضوع را سال ۲۰۰۰ برای امضا گذاشتند و ایران هم از همان زمان یعنی سال ۱۳۷۹ آن را امضا کرد و سه سال بعد یعنی در سال ۱۳۸۲ این قانون را به تصویب مجلس شورای اسلامی هم رساند.
گیاه تراریخته به گیاهی اطلاق میشود که ساختار ژنتیکی آن از طریق مهندسی ژنتیک تغییر یافته باشد. این تغییر معمولاً جهت بهبود مقاومت گیاه به برخی آفات یا بیماریهای گیاهی و برای بهبود عملکرد گیاه و بهره وری کشاورز صورت می‌گیرد غالباً هدف از مهندسی ژنتیک در گیاهان انتقال یک یا چند ژن به گیاه می‌باشد که در صورت موفقیت یک ویژگی جدید به گیاه می‌بخشند. این ویژگی جدید معمولاً در گیاهان هم خانواده یافت نمی‌شود و ژن های عامل این ویژگی در گیاهان غیر هم خانواده یا حتی موجود زنده دیگر مانند باکتری موجود می‌باشد. نمونه‌های استفاده از گیاهان تراریخته با صفتی چون مقاومت به یک آفت، بیماری یا خشکی را می‌توان در کشاورزی مدرن یافت. گیاهان تراریخته در صنعت داروسازی جهت تولید صنعتی برخی ترکیبات با کاربرد پزشکی نیز استفاده می‌شوند. مراحل تولید یک موجود تراریخت شامل(یافتن صفات تازه-دستیابی به ژن‌ها-الحاق ژن تازه به ژنوم گیاهی-دالان‌های رشد و گلخانه‌های خودکار-کاشت با تراکتور هوشمند-زمان آشکارشدن ژن‌ها )می باشد.
علیرغم فواید بسیار و به تبع آن علاقه‌مندان زیاد در بین محققین و کشاورزان، استفاده از گیاهان تراریخته منتقدینی دارد. این انتقادات بر اساس ملاحظات اکولوژیکی و اقتصادی می‌باشد چرا که موجودات تراریخته غالباً به درخواست ابداع کنندگان آنها تحت قوانین مالکیت معنوی محافظت می‌شوند. این منتقدین همچنین به بحث سلامت مواد غذایی تولید شده با گیاهان تراریخته می‌پردازند و گسترش معنی دار خطراتی از قبیل انقراض گونه ها،سرطانها، نازایی و…. را به تغییرات ژنیتکی هدفمند محصولات توسط قدرتهای بزرگ جهت دستیابی به اهداف اقتصادی، سیاسی،اعتقادی، و نژادی و ملیتی نسبت می دهند.
منتقدان محصولات تراریخته معتقدند فعلا در مورد تولید انبوه محصولات کشاورزی تراریخته صبر و تأمل شود، چرا که در آینده ممکن است دانش آن پیشرفت کند و زوایای پنهان این علم و تکنولوژی آشکار شود. از آنجا که علم بشر در حوزه مهندسی ژنتیک محدود است و از توانایی تاثیرگذاری و مدیریت همه خصوصیات فرآورده نهایی برخوردار نیست و دقیقا نمی‌داند حاصل پیوند ژنتیکی مثلا ماهی و گوجه‌فرنگی یا ویروس و ذرت چه خواهد شد و لذا عاقبت مصرف کننده چنین فرآورده‌ای اعم از دام یا انسان نا معلوم است.
شرکت مونتسانو بزرگترین شرکت تولید کننده بذر تراریخته در دنیا است یک شرکت اسرائیلی و زنجیره ای است. شرکت مانسنتو در ابتدا یک شرکت تولیدکننده مواد شیمیایی مانند ساخارین، د.د.ت، آلاینده‌های خطرناک مانند PCBs یا ترکیبات پلی کلره بی فنیل و عامل نارنجی بوده، در حال حاضر به عظیم‌‌ترین شرکت جهان در عرصه فناوری‌های زیستی تبدیل شده است. از سوی دیگر مانسنتو در کنار ترکیبات علف‌کش، گیاهانی را تولید می‌کند که در مقابل این ترکیبات مقاوم هستند. در حال‌حاضر در ژنوم بخش عمده‌ای از گیاهان تولیدشده توسط این شرکت مانند دانه‌های روغنی سویا و کانولا گونه‌ای از کلزای تراریخته-، ذرت و چغندر قند این ژن‌های مقاوم به کار گرفته شده‌اند.
عضو هیأت رئیسه انجمن ارگانیک ایران ضمن تأکید بر اینکه تولید محصولات تراریخته توسط محققین ایرانی در آزمایشگاه مایه افتخار و مباهات است، از شکل‌گیری مافیای تجارت محصولات تراریخته توسط بزرگترین سازندگان سلاح های کشتار جمعی جهان خبر داد.
مجوز کاشت محصولات دستکاری‌شده ژنتیک (تراریخته) در کشور سوئیس فقط شامل حوزه تحقیقاتی است. همچنین منع کاشت محصولات دستکاری‌شده ژنتیک در این کشور تاکنون دو بار (۵ سال در هر دوره) تمدید شده و این سومین بار است که تصمیم شورای فدرال تا ۵ سال دیگر تمدید میشود.
در حال حاضر ۳۸ کشور جهان رسما ممنوعیت کشت محصولات تراریخته (دستکاری شده ژنتیکی) را در کشورشان اعلام کرده‌اند.
علیرغم اقدامات احتیاط آمیز کشورهای پیشرفته در مصرف عمومی محصولات تراریخته، در هیچ یک از گمرک‌ها و مبادی ورود کالا در ایران، آزمایشگاهی مختص تشخیص میزان تراریختگی و ارزیابی خطر محصولات غذایی وارداتی از حیث تراریختگی وجود ندارد و صرفا اعلام کشور صادر‌کننده محصولات مبنای تصمیم‌سازی است در حالی که ناظرین سلامتی و زیست‌محیطی کشور به علت ضعف علمی، تجهیزات آزمایشگاهی و تفکر سودجویانه، نظارت لازم بر سلامت محصولات وارداتی یا کشت محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) ندارند
البته میشود از مصرف همه محصولات وارداتی خودداری کرد اما هیچ مسیری برای اطمینان یافتن از تراریخته بودن یا نبودن پنیر یا نانی که از بازار تهیه می‌کنیم وجود ندارد چرا که ممکن است مثلا آنزیم به کار رفته در تهیه این محصولات داخلی آلوده به مواد GMO باشد وقتی ۹۰ درصد سویا و ذرت وارداتی به کشور «تراریخته» است، تکلیف روغن‌های ایرانی موجود در بازار چیست؟ وقتی وزیر بهداشت رسما اعلام می‌کند آزمایشگاه‌های سازمان غذا و دارو مجهز به سیستم‌های به روز تشخیص محصولات تراریخته نیست، چه باید کرد؟ وقتی تولید تراریخته در داخل کشور گسترش یابد، از ترس سرطان و ناباروری به کجا پناهنده شویم؟! این در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد بسیاری از محصولات از جمله بیش از ۹۰ درصد از روغن خوراکی، بخش قابل توجهی از برنج و ذرت موجود در بازار ایران، دستکاری‌شده ژنتیکی هستند. همچنین آزادسازی کشت، واردات و صادرات و مصرف عمومی این محصولات در لایحه برنامه پنج‌ساله ششم توسعه مورد تأکید و اهتمام دولت قرار گرفته است!
از طرفی امروز بیش از ۹۵ درصد پنبه‌ای که در پاکستان کشت میشود تراریخته است و برای این محصول کاهش چشمگیر مصرف سموم شیمیایی و افزایش تولید و صادرات را تجربه کردند. سطح زیر کشت پنبه تراریخته پاکستان ۲.۹ میلیون هکتار است و با تولید پنبه تراریخته، به طور محترمانه دست مونسانتو را از بازار کشورشان قطع کرده‌اند.
بر اساس نتایج مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۶ با حمایت مالی بنیاد علوم روسیه به انجام رسیده مقالاتی که تاکنون به نام مستندات علمی مخالفت با محصولات تراریخته مورد استناد مخالفان این فناوری بوده از نظر علمی فاقد ارزش بوده‌اند.
تمامی سازمان‌های مسئول بین‌المللی از جمله سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سازمان تجارت جهانی (WTO)، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO)و سازمان ایمنی غذایی اتحادیه اروپا (EFSA) پیش از این اعلام کرده بودند که محصولات تراریخته موجود در بازار، هدف پژوهش‌های علمی بسیار دقیق و کاملی قرار گرفته و سلامتی و مزیت‌های بهداشتی آنها مورد تایید است.
همچنین در قالب ۵۰ پروژه علمی و با مشارکت ۴۰۰ گروه پژوهشی از تمام کشورهای عضو اتحادیه اروپایی و با هزینه‌ای ۲۰۰ میلیون یورویی پژوهشی انجام شده و برای تکمیل آن از نتایج سایر پژوهش‌هایی که به طور مستقل توسط مراجع پژوهشی کشورهای عضو اتحادیه اروپا به اجرا در آمده نیز استفاده شده است که در آن از تولید محصولات تراریخته حمایت شده است این پژوهش که از سال ۲۰۰۱ تا۲۰۱۰ به اجرا در آمده است، کاملترین و جامع‌ترین مطالعه‌ای است که تاکنون بر روی محصولات کشاورزی به اجرا در آمده و از نظر مدت زمان پژوهش و در نظر گرفتن جنبه‌های مختلف علمی و حتی غیر علمی، قابل دفاع است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که محصولات تراریخته از نظر سلامتی و سایر جنبه‌ها همانند محصولات غیرتراریخته هستند و در همین راستا سازمان ایمنی غذایی اتحادیه اروپا (EFSA) به عنوان تنها مرجع رسمی تصمیم‌گیری در خصوص محصولات تراریخته در ۲۸ کشور عضو این اتحادیه، تاکنون به بیش از ۷۰ محصول تراریخته مجوز کشت و مصرف در اتحادیه اروپا داده است و به این روند نیز ادامه می‌دهد.
در ایران نیز ۳۰۶ عضو هیات علمی و فعالان حوزه کشاورزی، در نامه‌ای سرگشاده به رئیس سازمان حفاظت محیط زیست خواستار همکاری این سازمان در توسعه و تثبیت فناوری بومی گیاهان تراریخته و محصولات GMO در کشور شدند.
کلانتری دبیر کل خانه کشاورز و وزیر اسبق کشاورزی با بیان اینکه ۲۰۰ میلیون هکتار محصولات تراریخته در دنیا کشت میشود، گفت: دلیل اصلی تولید محصولات تراریخته، افزایش تولید نیست بلکه حفظ محیط زیست است، و اضافه کرد: در دهه ۹۰ و اوایل قرن ۲۱، اروپائیان در زمینه مهندسی ژنتیک از آمریکا و چین بسیار عقب ماندند و چون در این زمینه توانایی رقابت با کشورهای مذکور را نداشتند، گروه های سبز آنان از واردات مواد تراریخته به این کشورها جلوگیری می کردند بعد از اینکه اروپائیان موفق به جبران این فاصله شدند، سروصدای گروه های سبز آنان نیز خوابید.
پزشکیان وزیر سابق بهداشت با خطاب قرار دادن مخالفان مهندسی ژنتیک و با طرح این پرسش که اگر بخواهیم ژن‌های مولد سرطان را از چرخه زندگی حذف کنیم آیا کار بدی کردهایم، ما باید برای ساختن آیندهای بهتر و سالمتر از دانش و فناوری حداکثر بهره را ببریم. وی از هجمههای بی اساس مطرح شده انتقاد کرد و گفت: اینکه مخالفان تا حالا هیچ مستند علمی برای مخالفت خود ندارند، جای سوال است. باید دید چه کسانی از واردات محصولات تراریخته سود میبرند و با تولید داخلی آن مخالفت می‌کنند. مخالفت با تولید داخلی تراریختهها یک بحث تجاری است و روشن شدن پاسخ این سوالات کمک بزرگی به حل این مسئله خواهد بود.
در پاسخ به اینکه آیا محصولی که ضوابط بین‌المللی در آن رعایت شده هیچ خطری برای سلامت مردم ندارد کلمه «قطعا» را در هیچ شرایطی نمی‌توان به کار برد. مثل این است که بگوییم اتومبیل هیچ خطری ندارد. هیچ چیز را نمی‌توان قطعی ندانست و باید با مساله به صورت مورد به مورد برخورد کرد. چیزی که در پروتکل هم آمده این است که باید همه موارد را مورد به مورد بسنجیم مثلا اگر در مورد برنج یک مورد این کار انجام شده در مورد بعدی که صفتی را تغییر دادند باید این صفت دوباره مورد ارزیابی قرار گیرد و نمی شود همه را به یک حالت نگاه کرد. وقتی در حوزه محصولات تراریخته با سلامت انسان‌ها سر و کار داریم موضوع می‌تواند روی نسل‌ها اثر بگذارد و این اثرات می‌تواند کوتاه مدت یا دراز مدت باشد اما وقتی قطعیت را به چیزی نسبت می‌دهیم دیگر کمتر دنبال این می‌رویم که آن را مطالعه و بررسی کنیم و کار تحقیقاتی انجام بدهیم.
نکته قابل تامل اینکه ایران در سال ۱۳۸۳ با تولید برنج تراریخته عنوان اولین کشور اسلامی و منطقه را که قادر به تولید محصولات تراریخته شده بود را از آن خود کرد. این درحالی است که فناوری‌هراسان ایرانی طرفداران تولید ملی محصولات تراریخته را در حالی متهم به پیروی از منافع شرکت چند ملیتی مونسانتو می‌کنند که با سکوت رضایت آمیز دو دهه گذشته خود در مقابل واردات این نوع محصولات، در عین مخالفت با تولید داخلی بیشترین خوش خدمتی اقتصادی را به مونسانتو و سایر تولیدکنندگان بین‌المللی این محصولات کرده‌اند.
مهندس سید حبیب اله نبوی لاریمی – کارشناس ارشد کشاورزی
